In Yad Vashem, de plaats waar de doden een naam krijgen, lees ik in een appje dat m’n vader is overleden. Het is niet onverwacht, maar het is toch wel slikken. Ik heb hem vijf dagen daarvoor nog gezien en hoewel zijn lichamelijke toestand bijzonder slecht was, was zijn overlijden niet bespreekbaar. Hij houdt, tot heel kort voor zijn dood, vast aan het idee dat het allemaal wel los zal lopen, in de vage hoop dat hij wellicht onsterfelijk zal blijken te zijn.
Mijn vader wordt als tumor geboren. Althans, dat is het verhaal wat hem destijds verteld is. Zijn ouders hebben met drie tieners en een goed lopend bedrijf zeker geen babywens. Als zijn moeder met ernstige buikklachten naar het ziekenhuis wordt afgevoerd, denkt dan ook niemand aan een zwangerschap, maar eerder aan een gezwel. Pas vlak voor ze op de operatietafel belandt, wordt ‘optie baby’ gecheckt.
Hoe verrassend zijn komst ook is, de kleine Teunis Melis is meer dan welkom en wordt door zijn grote broers op handen gedragen. Hij beleeft als Tom spannende avonturen: muntjes op de tramrails leggen, ijsje taaien, belletje lellen, maar hij leert ook de donkere kant van de oorlog kennen. In de hongerwinter mag hij naar een tante op een boerderij. Zijn artistieke lievelingsbroer zou te veel eten, dus die mag niet mee en sterft uiteindelijk, wat een verpletterende indruk maakt op de kleine Tom. Hij maakt zich vanaf dat moment niet meer druk om zijn naam: Tom, Tommie, Ton, Ron… hij reageert gewoon overal op en corrigeert niemand ("Waarom zal ik er wat van zeggen, ze bedoelen mij toch, dat is goed."). Hij voelt zich door de dood van zijn broer dubbel zo verantwoordelijk om geen tijd te verliezen en het beste van zijn leven te maken.
Een dag na de dood van mijn vader ontmoet ik ene Tommy in Jeruzalem. Het verhaal van deze Tommy is de belangrijkste reden dat ik naar de studieweek in Yad Vashem wilde.
Tommy wordt geboren in Praag, maar komt als baby samen met zijn ouders in een concentratiekamp terecht, waar ze als gezin verder leven. Zijn vader is kunstenaar en weet papier en potloodjes achterover te drukken. Hij maakt voor Tommy’s derde verjaardag een prachtig prentenboekje. Het is een boekje dat beelden van een vrije en geweldloze wereld laat zien: een verjaardagstaart, een koe, kleuren, plantjes, een vliegtuig. Het staat symbool voor vrijheid en hoop. Het boekje wordt verstopt, Tommy's ouders overlijden, maar hij zal het boekje op zijn 18e verjaardag alsnog van zijn pleegouders krijgen.
De 52 afbeeldingen laat ik, zo'n 70 jaar later, dan weer aan mijn leerlingen zien. Het is een poging om vrijheid en hoop tastbaar te maken, in een wereld waarin die vrijheid en hoop inmiddels zo gewoon zijn. Een poging ook, om samen even heel bewust stil te staan bij het bijzondere ervan.
In de rust na de crematie vraag ik me af wat ik mijn vader verteld zou hebben over alle indrukken. Hoe zou hij op het verhaal van zijn naamgenoot gereageerd hebben? Het ene leed is het andere niet, maar misschien voelt gedeelde smart na ruim 70 jaar ook wel als halve smart. Misschien kan het zelfs dan nog troostrijk zijn.
Ik kan het hem niet meer vragen, maar als ik met al die vragen in mijn hoofd, na een bezoek aan zijn notaris, alleen in de auto stap en de motor start, blijkt de eerder defecte radio het ineens toch wel te doen. Opeens klinkt kei- en keihard 'This is Ground Control to Major Tom!'. De hele auto trilt ervan. Het voelt aan alsof ik het zelf roep, alsof ik degene ben die mijn vader toeschreeuwt. Ik schiet meteen in de lach om de perfecte timing en om de verrassend krachtige beelden die in m'n hoofd opkomen. Ik stel mezelf voor als Ground Control, al roepend 'Can you hear me, Major Tom?' en zie m’n alle-hoogtes-vrezende-vader langs de sterren door die enorme kosmos zweven. Floating in a most peculiar way.
Niet veel later volgt 'tell my wife I love her very much, she knows', wat toch tamelijk bijzonder klinkt, zo achter zijn vriendin aanrijdend. Als ik een paar minuten later voor hun huis parkeer, eindigt, tot op de seconde precies, de muziek. Het voelt op een indringende manier als een verwijzing naar vrijheid en hoop, zoals ook de vader van Tommy door heeft willen geven.
Dag pap! May God’s love be with you.
De beide tekeningen zijn door de vader van Tommy gemaakt. Ga voor meer afbeeldingen en informatie over lesmateriaal naar de site van Yad Vashem (Jeruzalem) door te klikken op de afbeeldingen of op https://www.yadvashem.org .